Η πρόνοια για το παιδί στα χρόνια της Επανάστασης του 1821

«…ανδρείαν μεν επεδαψιλεύσατο προς τους Έλληνας η φύσις, παιδείας όμως αποστέρησεν η δουλείαν»
Νικόλαος Δραγούμης, Ιστορικές αναμνήσεις

Πριν από δύο αιώνες, μετά από δουλεία τεσσάρων αιώνων το ελληνικό έθνος ύψωσε τη σημαία της επανάστασης και απεδύθη σε έναν αγώνα παλιγγενεσίας. Οι στόχοι του αγωνιζόμενου έθνους ήταν βασικά τρεις:
- Πρώτον, η αποτίναξη του ζυγού του τυράννου και η ανάκτηση της πατρώας γης και της ελευθερίας.
- Δεύτερον, η πολιτική αποκατάσταση και αναγνώριση του ελληνικού κράτους διεθνώς και
- Τρίτον, η κοινωνική συγκρότηση και η πολιτιστική άνοδος του λαού.

Οι θυσίες, οι ηρωισμοί και τα κατορθώματα των αγωνιστών του ’21 στα πεδία των μαχών έχουν κατ’ επανάληψη εξιστορηθεί από τους ρήτορες, έχουν τραγουδηθεί από τους ποιητές, έχουν απεικονισθεί από τους ζωγράφους και τους καλλιτέχνες και είναι γενικώς γνωστά. Λιγότερο γνωστά είναι τα επιτεύγματα και οι προσπάθειες του αγωνιζόμενου έθνους στον πολιτιστικό και κοινωνικό στίβο.

Ο αγώνας του ’21 υπήρξε καθολικός. Στο σάλπισμα το επαναστατικό δεν ήταν δυνατόν η νέα γενιά να μείνει ασυγκίνητη και αμέτοχη. Η παιδική ψυχή είναι φύση ευέξαπτος, ιδεαλιστική, ενθουσιώδης, έτοιμη για δράση. Μέσα σε αυτή την ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα της ηρωικής εποχής, τα παιδιά συγκλονίζονται από ενθουσιασμό και εθνική υπερηφάνεια. Εξάλλου είχαν ανατραφεί με ηρωική διάθεση και με τη δίψα της ελευθερίας στη ψυχή. «Ο κόρφος καθεμιάς Ελληνίδας μητέρας» γράφει ο Σολωμός «γλυκοβύζαστο ετοιμάζει γάλα ανδρείας και ελευθερίας». Ο θαυμασμός τους προς τους ηρωισμούς και τα ανδραγαθήματα των αγωνιστών άνδρωνε τη παιδική ψυχή και μεγάλωνε την επιθυμία να μιμηθούν τους πολεμιστές.

Ζωντανή εικόνα του πλημμυρισμένου από ηρωισμό και αυτοθυσία ψυχισμό των παιδιών δίνει ο Βίκτωρ Ουγκώ στο ποίημά του «Το Ελληνόπουλο»:

«Φτωχό παιδί που κάθεσαι ξυπόλητο στις ράχες
για να μην κλαις λυπητερά,
τι θα ‘θελες τάχα να ‘χες…
τι θες απ’ όλα τα αγαθά…
-διαβάτη μου κράζει το Ελληνόπουλο
με το γαλάζιο μάτι:
βόλια, μπαρούτι θέλω να!»

Πόσοι νέοι γνωστοί και άγνωστοι δεν προσέφεραν πολύτιμες υπηρεσίες στον αγώνα θυσιάζοντας τη ζωή τους! Η θυσία των τριακοσίων νεαρών σπουδαστών του Ιερού Λόχου στα πρώτα βήματα του αγώνα είναι έκφραση χαρακτηριστική της αυτοθυσίας των νέων της εποχής. Η περίοδος όμως αυτή του πολέμου δεν απέφερε στα παιδιά μόνο δάφνες αλλά και πληγές. Γνωρίζουμε πόσο κρίσιμη και σημαντική είναι η παιδική ηλικία για την ανάπτυξη του ατόμου. Οι εμπειρίες τους κατά τη φάση αυτής της εξέλιξης χρωματίζουν μόνιμα και υπογραμμίζουν την μετέπειτα συμπεριφορά τους. Η περίοδος του αγώνα ήταν μια εποχή ασυμβίβαστη προς το κλίμα της γαλήνης, της ασφάλειας, της προστασίας που απαιτείται για τη φυσιολογική ανάπτυξη του παιδιού. Η επανάσταση ήταν μια εποχή πολυτάραχη, εποχή σφαγών, εμπρησμών, διώξεων, γεμάτη ωμότητες. Η ηρωίδα της επανάστασης Μαντώ Μαυρογένους σε επιστολή της προς τις κυρίες του Παρισιού δίνει εκφραστική εικόνα της κατάστασης στην επαναστατημένη Ελλάδα «…ίδετε τον πόλεμον περιφέροντα τη φρίκη του θανάτου εις τα ερήμους πεδιάδας μας. Ίδετε το πένθος των οικογενειών. εδώ, μητέρα ολοφυρομένη υιόν πεσόντα εις τη μάχην, ή θυγατέρα ατιμασθείσαν και αχθείσαν εις τη δουλείαν. Ίδετε τα παιδιά εξηπλωμένα επάνω εις μια πέτραν. Με γοεράς κραυγάς, ζητούν τον πατέρα τους ο οποίος εφονεύθη υπό τα πλήγματα των βαρβάρων και την μητέρα των η οποία προ μικρού εξέπνευσε εκ της οδύνης…».

Οι συνεχείς αυτές συμφορές του σκληρού αγώνα, η αγριότητα των ηθών, οι στερήσεις, η διάλυση της οικογένειας αύξησαν τα προβλήματα της παιδικής ηλικίας και επηρέασαν βαθύτατα τον ευαίσθητο ψυχικό κόσμο του παιδιού και δημιούργησαν σοβαρά ψυχικά τραύματα. Η λήψη λοιπόν επειγόντων μέτρων για την αποκατάσταση, την προστασία και την αγωγή των παιδιών αυτών ήταν καθήκον επιβεβλημένο. Από τα πρώτα βήματα της επανάστασης, η παιδεία και η πρόνοια για τη νέα γενιά αποτέλεσε κύριο μέλημα του αγωνιζόμενου έθνους. Έτσι σε όλες τις διακηρύξεις των Εθνικών Συνελεύσεων είχαν συμπεριληφθεί διατάξεις σχετικές με τη παιδεία και τη πρόνοια της επερχομένης γενιάς. Στην Πελοποννησιακή Γερουσία, στη Β΄ Εθνική Συνέλευση στο Άστρος, στην Εθνική Συνέλευση της Επιδαύρου, στο πολιτικό Σύνταγμα καθορίζονται ότι: «…οφείλουν τα φροντίζουν περί σχολείων, ορφανοτροφείων και ότι η Βουλή πρέπει να επαγρυπνεί για τη δημόσια παιδεία και να προστατεύει αυτήν». Οι διατάξεις αυτές εκφράζουν το έμπρακτο ενδιαφέρον των ιθυνόντων για τη μόρφωση και κοινωνική αποκατάσταση της νέας γενιάς. Παρόμοιο ενδιαφέρον για τα θέματα της παιδείας διαφαίνεται και στις σελίδες των εφημερίδων της εποχής. Στα «Ελληνικά Χρονικά», στην «Εφημερίδα των Αθηνών», στην εφημερίδα «Οι φίλοι του νόμου», στα «Γενικά αρχεία του κράτους», στο περιοδικό «Αιγιναία» αναφέρονται πολλές και συγκεκριμένες ενέργειες, των προκρίτων, των προκαθημένων της Εκκλησίας, των γονέων των μαθητών, των φιλελλήνων και των ομογενών για να παρασχεθεί στα νέα παιδιά μόρφωση και προστασία. Όμως οι προσπάθειες αυτές αν και επίπονες και εντατικές, λόγω των πολεμικών επιχειρήσεων είχαν πενιχρά αποτελέσματα. Οι πρώτες συστηματικές προσπάθειες για την προστασία και αγωγή των νέων συμπίπτουν με την ίδρυση του ελληνικού κράτους και κυρίως με την εκλογή του Καποδίστρια ως Κυβερνήτη της Ελλάδος. Ο Κυβερνήτης πριν έρθει ακόμα στην Ελλάδα κατέβαλε προσπάθειες για τους ελληνόπαιδες που ήσαν εγκατεσπαρμένοι σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης. Παιδιά εγκαταλελειμμένα και ορφανά, παιδιά που είχαν πωληθεί ως ανδράποδα στις αγορές της Μεσογείου. Μόνο μετά τη καταστροφή της Χίου το 1822 επωλήθησαν ως δούλοι χιλιάδες νέοι. Με ημερομηνία 10 Μαϊου 1822 τα βιβλία του τελωνίου της Χίου επιβεβαίωσαν ότι «Πλείους ή τριακοντακισχιλίους δούλοι, άνδρες, γυναίκες και παιδιά είχαν αποτίσει το εξαγωγικόν αυτών τέλος, το ορισμένον κατά κεφαλήν, όπως εξαχθώσι και πωληθώσι εις την αλλοδαπήν».

Ο Καποδίστριας ανησυχεί για τους κινδύνους οι οποίοι απειλούν τα εγκαταλελειμμένα και ορφανά παιδιά στο εξωτερικό. Χαρακτηριστικά γράφει: «Αν δεν αναπληρώσωμεν τους άνδρες δια της νεολαίας, της ανά πάσαν της Ευρώπης διεσπαρμένην, πόθεν θα δυνηθώμεν να καταρτίσωμεν έθνος και να διατηρήσωμεν τουλάχιστον την ελπίδα μέλλοντος εντίμου και αξιοπρεπούς;» Αρχικά προβαίνει στην απογραφή των παιδιών αυτών που ζουν: στην Αδριατική, Ενετία, Τεργέστη, Αγκόνα, Μόναχο, Δρέσδη και Λειψία. Το ενδιαφέρον του Κυβερνήτη για τα Ελληνόπουλα του εξωτερικού συνεχίζεται και μετά τη κάθοδό του στην Ελλάδα. Ανησυχεί για τους κινδύνους που ελλοχεύουν η διαμονή τους στο εξωτερικό και καταβάλει προσπάθειες να παραμείνουν αυτά τα παιδιά Έλληνες και να επανέλθουν στους κόλπους της μητέρας πατρίδος. Η πρόνοια για τα παιδιά του εξωτερικού δεν είχε μόνο ανθρωπιστική αλλά και πρακτική αξία. Ο συνεχής πόλεμος είχε βυθίσει τη χώρα σε ερήμωση. Ο επαναπατρισμός λοιπόν των νέων του εξωτερικού αποτελεί όχι μόνο εθνική αλλά και πρακτική ανάγκη.

Όταν ο Καποδίστριας έφτασε στην Ελλάδα η κατάσταση ήταν χαώδης. Η αναρχία, η έλλειψη μόρφωσης, η παντελής ανέχεια, η εκτεταμένη δυστυχία, η ορφάνια, η πλήρης ερήμωση ελυμαίνετο κυριολεκτικά τη χώρα. Ο ιστορικός Τρικούπης αναφέρει χαρακτηριστικά: «…προσδοκών ο κυβερνήτης τη βελτίωσιν του Ελληνικού έθνους, δεν παραμέλησε εν μέσω των πολυειδών του κυβερνητικών φροντίδων να αναθρέψει Χρηστοηθώς και θρησκευτικώς την ανισταμένην γενεά καθόσον εδύνατο».

Επίμονες προσπάθειες καταβάλλονται για την ίδρυση σχολείων, την επάνδρωσή τους με δασκάλους, την ανέγερση διδακτηρίων, τον εφοδιασμό τους με διδακτικά βιβλία και εποπτικά μέσα «πως όμως ήτο δυνατόν να συσταθώσι σχολεία;» διερωτάται ο ιστορικός Δραγούμης και συνεχίζει «που και που εν γωνία να δω γέροντα ιερέα ή πρεσβύτερο ανάπηρο να διδάσκει την οκτώηχον…». Ο υπουργός των Οικονομικών Λιδωρίκης λέγει: «όχι μόνο χρήματα δεν υπάρχουν στο ταμείο αλλά ούτε ταμείο υπάρχει διότι δεν υπήρξε ποτέ». Ο υπουργός της Παιδείας Σούτσος αναφέρει «όσο για τη Παιδεία δεν έχω να σας πω τίποτε. Σχολεία δεν έχομεν ούτε ένα». Ο Κυβερνήτης ήταν πεπεισμένος ότι μόνο δια της παιδείας θα μπορούσε το έθνος να καταστεί άξιο της ελευθερίας του. Το ενδιαφέρον του στρέφεται προς τη στοιχειώδη εκπαίδευση. Ίδρυσε τα αλληλοδιδακτικά σχολεία. Στα σχολεία αυτά δίδασκαν ανάγνωση, γραφή και αριθμητική. Γράφει ο Howe: «Βλέπω στα έξυπνα προσωπάκια, στην άγρυπνη προσοχή και την εκπληκτική οξύνοια και ευφυία των μαθητών τις βέβαιες ενδείξεις για το μέλλον της φυλής». Παράλληλα λειτούργησε και τα λεγόμενα Ελληνικά Σχολεία. Ήταν η δεύτερη βαθμίδα εκπαίδευσης που δίδασκαν αρχαία Ελληνικά. Για την επάνδρωση των σχολείων αυτών με δασκάλους και τον αναγκαίο εξοπλισμό ίδρυσε στην Αίγινα το Κεντρικό Σχολείο, σκοπός του οποίου ήταν η προπαρασκευή δασκάλων. Το Κεντρικό Σχολείο ήταν το πρώτο διδασκαλείο της χώρας. Τα χρήματα τα εξοικονόμησε με φορολογία της εκκλησιαστικής περιουσίας, με τοπικές φορολογίες και με εισφορές. Έτσι μέχρι το 1831 λειτούργησαν 121 σχολεία με 9.246 μαθητές. Παράλληλα με τη γενική μόρφωση φρόντισε και για την επαγγελματική εκπαίδευση. Ίδρυσε τη Στρατιωτική Σχολή στο Ναύπλιο, την Εκκλησιαστική Σχολή στον Πόρο και την Γεωργική Σχολή στην Τίρυνθα. Ο Κυβερνήτης ήταν ο κύριος εμψυχωτής του όλου εκπαιδευτικού προγράμματος. Ήταν φύσις παιδαγωγική. Οι παιδαγωγικές και διδακτικές οδηγίες του, οι εσωτερικοί κανονισμοί των σχολείων, οι ιδέες για τις ποινές και τις αμοιβές αντικατοπτρίζουν στο πρόσωπο του Καποδίστρια έναν πλήρη καταρτισμένο παιδαγωγό. Παράλληλα ενδιαφέρεται για τα ορφανά του πολέμου τα οποία ζούσαν ως επαίτες, άπορα, άστεγα ζώντας «βίον πλάνητα». Για τη συστηματική προστασία τους ίδρυσε ορφανοτροφείο στην Αίγινα. Στα εγκαίνιά του παραβρέθηκε και ο ίδιος. Ένας ορφανός τρόφιμος εξεφώνησε τον πανηγυρικό, και μεταξύ άλλων είπε: « Ολίγος καιρός είναι αφού οι Τούρκοι έσφαξαν τους γονείς μας και μας επήραν εις αιχμαλωσίαν. Είμεθα χειρότερα από τα κτήνη των. Γυμνά, ανυπόδητα, πεινασμένα, διψασμένα, θλιμμένα. Ενθυμούμεθα μάλιστα τη σφαγή των γονέων μας. Εις το εξής είμεθα παιδιά δικά σου Κυβερνήτα και του Έθνους μας και τούτο φτάνει να λησμονήσωμεν όλα τα δεινά μας».

Το ορφανοτροφείο δεν ήταν μόνο ίδρυμα κοινωνικής περίθαλψης, άσυλο, αλλά και εκπαιδευτικό κατάστημα, σχολείο επαγγελματικής εκπαίδευσης. Οι τρόφιμοι στο ίδρυμα δεν εξασφάλιζαν μόνο στέγη, τροφή και ενδυμασία αλλά μάθαιναν γράμματα και πρακτικές τέχνες.

Η ιστορική αυτή αναδρομή στον τομέα της παιδικής προστασίας και αγωγής μας οδηγεί στις εξής διαπιστώσεις:

Α) στην ανορθωτική προσπάθεια του έθνους ο τομέας της προστασίας και αγωγής του παιδιού είχε άμεση προτεραιότητα. Υπήρξε σαφής συνείδηση ότι η ύπαρξη και η διατήρηση μιας ευνομούμενης κοινωνίας εξαρτάται κυρίως από τη ποιότητα της νέας γενιάς.

Β) οι θεσμοί και τα συστήματα που εφαρμόστηκαν στον τομέα της εκπαίδευσης και της κοινωνικής προστασίας είχαν πρωτοποριακό, πρακτικό και ρεαλιστικό χαρακτήρα.

Γ) η αλληλεγγύη των φιλοπρόοδων και πολιτισμένων λαών αποτέλεσε αποφασιστικό παράγοντα στη προώθηση των μέτρων κοινωνικής πρόνοιας και εκπαίδευσης και στην επούλωση των πληγών που έφερε εις το έθνος ο πόλεμος.

Δ) το ενδιαφέρον για τη νέα γενιά εκδηλώθηκε έμπρακτα εκ μέρους και των πτωχών Ελλήνων εντός της Ελλάδος και των πλουσίων στο εξωτερικό.

Ε) στη προσπάθεια για τη θεμελίωση και οργάνωση της εκπαίδευσης αποφασιστικό ρόλο έπαιξε ο ανθρώπινος παράγων.

Το παιδί δεν είναι μόνο θύμα κατά τη περίοδο του πολέμου αλλά και κατά τη περίοδο της ειρήνης. Είναι το αθωότερο θύμα, το ανεύθυνο θύμα των αποτυχιών του ανθρώπου. Το μέλλον μιας κοινωνίας θα εξαρτηθεί από τη στάση των ενηλίκων έναντι των επιγενόμενων μελών της. Η νέα γενιά αντιπροσωπεύει το πλέον εύπλαστο, το πλέον δυναμικό, το πλέον ενεργητικό στοιχείο του πληθυσμού. Ας βοηθήσουμε όλοι ώστε κάθε παιδί να έχει μια ευτυχισμένη παιδική ζωή και να αναπτυχθεί κατά τρόπο φυσιολογικό από κάθε άποψη: σωματική, ψυχολογική, πνευματική, ηθική και κοινωνική. Ας εμπνέει όλους μας η πίστη στην αξία της παιδείας, η αγάπη προς τη νέα γενιά η οποία εκφράζεται σε επιστολή του Καποδίστρια προς το φίλο του Μουστοξύδη: «Ενταύθα παύω και άκων, ενώ η μόνη μου παρηγορία είναι να καταγίνομαι περί παιδίων και σχολείων».

Η Διευθύντρια Ο Σύλλογος Διδασκόντων